Gagauz büülü masal

Gagauz büülü masalları – halkın dedelerdän kalan zenginniidir. Burada biz göreriz korunmuş şindiyä kadar halkın ilk adımnarını cümnä yaşamakta, onun duygu dünnääsını hem düşünmeklerini istoriya geçmiş zamannarda.

Masallarında çok element taa matriarhat hem patriarhat epohalarından kalmış. Deyelim, zoor sımarlamak motivi baalı matriarhat adetlerinä. Patriarhat zamannarından kalmış karıyı evdän koolamak motivi, aarif ihtär däduların süretleri.

Büülü masalı – en evelki masal çeşitlerdän birisidir, angısında fantastik bir dünnää var, neredä real personajlarnan barabar pay alêrlar türlü düşünülmüş geroyları da.

En ilk kişi, kim topladı hem tiparladı Besarabiya gagauzların büülü masallarını XIX-cu asirin sonunda – XX-ci asirin çeketmesindä, rus bilim adamı, etnografı hem folklorcu Valentin Moşkóvۥdu.

Ondan başka gagauz büülü masallarını bulunêr folklor tekstlerin toplu kiyatlarında, angıları tiparlandı XX-ci asirin ikinci payında hem Moldovada, hem başka devletlerdä.

Büünä kadar gider yeni bulunan masalların aaraştırması. Çok meraklı bizä geler te o masallar, angıların içindä mifologiya teması var, neçinki onnar yardım eder bizä taa ii annayalım evelki insannarın bakışlarını naturaya, insan dünnääsına hem cümnä yaşamaaya.

Süjet tarafından Moldova gagauzların büülü masalları çeşitli: bir taraftan çekilerlär türk soy köklerinä, öbür – razgeler çok süjet, angıları uyerlar komşu halkların masallarınnan. Bu nışannêêr, ani gagauz masallarda var çok halklararası süjet, sade uydurulmuş kendi adetlerinä, dünnää görüşünä hem psihologiyasına. Ölä, deyelim, süjet zengin Marku için dünnää folklorunda çok geniş yaygın, gagauzlarda da o var.

Masalın fantaziyası örüler, adetçesinä, belli bir temel üstündä, angısı baalı gerçekliinnän. Herbir masal, nekadar fantastikalı o olmasın hem büülü personajlar için annatmasın, resimneer insanın iş hem yaşayış oluşlarını, gösterer insannarın arasında olan annaşmayı hem halkın dünnääyä bakışını.

Masalların süjetlerin ilerlemesi çok temalarlan ilgili: yabancı yerlerä gitmää, kendindän taa kaavi hem girgin insannarı bulmaa, kendi kuvedini denemää, ana-bobaya ilaç bulmaa, bobanın, padişaanın, sevgilinin en zoor istemeklerini yerinä getirmää.

Masallarda belli olêr ne o gözellik hem çirkinnik, insan üüseklii hem aşaalıı, iilik hem kötülük.

Masalların merkezindä bulunêrlar pozitiv baş personajları: pelivan, angısı üsteleer naturanın fena güçlerini; küçük kardaş – soy hem aylä adetlerinin koruycusu hem ilerledicisi (Vançu, Çorlan, Ayı kulaklı çocuk h. b.); kabaatsız koolanan insannar (aaretlik kızı, Küllü Pepeleşku, üüsüz uşak h. b.).

Dayma masallarda baş personajı fukaarä hem yufka göreriz. Onu her yerdän koolêêrlar, ama bitki-bitkiyä geler ölä bir vakıt, nezaman o en zoor soruşları çözer da hepsini şaş-beş brakêr, yenseer duşmannarın çoyunu, yapêr herbir sımarlayan işi da sonunda büük zenginnik kazanêr hem padişaanın kızını gelin alêr.

Çok kerä baş personajı iner yer altında bulunan padişaalaa da kolverer oradan üç kızkardaşı. Burada, bezbelli, nışannanêr evelki insannarın düşünmekleri dünnää kurulması için.

Sıkça, gidärkän aaramaa gelinini, masalın baş personajı buluşêr başka pelivannarnan (Taş-Falayan, Çatı-Kıvradan, Aaç-Kıran h. b.), angıları kayıl olêrlar ona yolda kardaş olmaa hem zoorlukta biri-birinä yardımcı olmaa. Kardaşlık motivi çok halkların eposlarında bir büük yer tutêr. Onu göreriz rus eposunda, neredä İlya Muromeţ hem Dobrınä Nikitiç kardaş olêrlar, franţuz eposunda – Roland hem Olivye, kırgız – Manas hem Alambet h. b.

Pozitiv baş geroyun var taa da yardımcıları: yabanı, kartal, beygir, köpek, öküz; Allaa, arhangil Mihail hem arhangil Gavriil, harap, Çarşamba-Babusu yada Cumaa-Babusu hem başka.

Çirkinnik için halkın görünüşü belli olêr negativ personajlarından (çok görän kızkardaşlar hem kardaşlar, sıkı padişaa, Cadı-Babusu, dev, ajder, rusali, şeytan h. b.).

Masalların baş fikiri – iiliin yardımınnan fenalıın yenseemesi. Bu temel bizä açıklêêr masalın süjet örülmesini hem türlü poetika kolaylıkların (kompoziţiya, giperbola, litota, epitet, tekrarlamak hem başka) kullanılması, angısı resimneer pozitiv personajların ürek çetinniini, kısmet için düüş gidän zoorluunu.

Bütünnüktä gagauz büülü masalların kompoziţiyası birtakım: ön giriş, epika bölümü, nereyä girerlär düümük, kul’minaţiya hem çözülmek, hem taa da sonu. Ama esaba alêrız, ani adetçä masallar söz açımdan başlêêr, angısının neeti – büülü dünnääsına geçirmää: „Zaman zamandaykana, başak samandaykana, tınaz kalburdaykana, bän sallangaçtaykana, bobam da dünneedä taa yokkana...”. Hep bunun için kullanılêr ön girişi: „Bir vakıt varmış, bir vakıt yokmuş, kim inanmêêr, seslämesin, masalcıyı gözlämesin...” eki „Estek-pestek, eşää bir köstek, kim sesliyer beni – bana aga, kim seslämiyer – annısına damga...”.

Sora çekeder baş payı – masalın epika bölümü. Baş personajı gider evdän kısmet aaramaa. Onun yolu uzun, kimi kerä lääzım olêr yer altına da inmää, su altınkı padişaalaa, üüsek bayırlardan ötää gitmää: „Uz gitmişlär, düz gitmişlär, altı ay bir güz gitmişlär, kafä-tütün içeräk, laalä-zümbül biçeräk”. Te taa bir yaygın büülü masalın epika bölümünün formulası: „Aaz mı vakıt geçmiş, çok mu...”

Sonular Moldova gagauzların büülü masallar için tipikalı, makar ki onnar hepsi bir türlü diil. Kimi kerä onnarı masalın fabulasınnan diil baalı, ama nereyi dä ecel atmasın baş personajı, ne dä onun başına gelmesin, o her zaman döner evä, evlener da düün yapêr: „Almış padişaayın kızını da kendi padişaalıına getirmiş, ihtiyär padişaa bir gözäl düün onnara yapmış, bizi dä düünä buyur etmiş, biz dä orada idik-içtik, evä aaç geldik” eki „Bän da düündä bulundum, rakı-şarap içtim, bıyıklarımdan aktı, ama aazıma düşmedi. Burada da masalın bitkisi”.

Böleliklän, gagauz büülü masalın annatmak forması var, angısı diişilmeer. Burada sade lääzım esaba alalım, ani herbir masalcı savaşêr yerli yaşayışın özelliklerini meydana çıkarmaa.

Butakım, aaraştırma yaptıımızdan sora, var nicä nışannamaa en önemli gagauz büülü masalların özelliklerini, angıları göstererlär halkın estetika dünnää annamasını:

a) kontrastlı belli olan din/religiya motivleri;
b) patriarhat hem matriarhat halkının gösterilmesi;
c) kompoziţiya bakımından, prolog hem epilog kullanılması;
d) tekstlerin lingvistika elementleri: kişi hem hayvan adları, toponimnär, metaforalar, epitetlär, benzetmelär, arhaizmalar hem başka;
e) süjetlerin gezmäk koşulları (halk göçmennik geçtikleri, yaşantı realiyalar hem başka).